Dit artikel verscheen eerder op DEGEOGRAAF.com.
Na een decennium vol oorlogen kwam de Balkan na de eeuwwisseling terecht in relatief rustig vaarwater. De afgelopen maanden steken onderhuidse spanningen echter weer de kop op, maar waarom? In dit drieluik wordt de etnische lappendeken van Europa onder de loep genomen. Europa is belangrijk voor de Balkan, maar de Balkan is misschien wel net zo belangrijk voor Europa. In dit tweede deel wordt er ingegaan op de ‘en andersom‘: de rol van Europa in de rustige én roerige jaren in de Balkan.
Benidorm van de Balkan
Sinds budgetmaatschappijen voor een kleine honderd euro vluchten aanbieden naar Ohrid, is het plaatsje aan het gelijknamige meer in het zuidwesten van Macedonië veranderd in een evenknie van Benidorm, Chersonissos of elke andere zonbestemming waar Nederlands in de zomer de voertaal lijkt te zijn. Alsof je nationaliteit op je voorhoofd staat gedrukt, doen de obers er een moedige poging om je in het Nederlands te overtuigen van hun uitstekende Calzone voor een net zo uitstekende prijs. Aan de voorgevels van hun restaurants hangen geen Macedonische, maar Nederlandse vlaggen. Of ze ooit in Nederland zijn geweest? De meeste obers schudden ontkennend hun hoofd. Veel van hen zijn überhaupt nog nooit in het buitenland geweest, laat staan in Nederland. Het massatoerisme heeft de obers in Ohrid vernederlandst; ik noem het maar extegratie.
Omarmen van andere culturen is Macedonië niet altijd vanzelfsprekend geweest. Het land heeft tijden gekend waarin een nationale vlag geen uitnodiging was voor toeristen om te komen tafelen, maar symbool stond voor nationalistische sympathieën. Vooral in steden in het noorden van Macedonië wisselden Macedonische en Albanese vlaggen elkaar af. Het dieptepunt kende het meest zuidelijke land van de Balkan rond de millenniumwisseling, toen er hevige gevechten uitbraken tussen de regering en etnisch Albanese rebellen bij Kumanovo. De etnische Albanezen – die een kwart van de Macedonische bevolking vormden en in groten getale uit Kosovo waren gevlucht als gevolg van de oorlog met Servië daar – streefden naar onafhankelijkheid. De Macedonische regering vocht terug voor het behoud van eigen staat. Uiteindelijk kwam er in 2001 een einde aan de oorlog door een vredesverdrag, dat uitgerekend in het nu zo gemoedelijke Ohrid werd getekend.
Kumanovo ligt vlakbij de Servische en Kosovaarse grens, in een etnisch verdeeld gebied. Bron: Kevin van Huët.
De hengel en het aas
Het Macedonische Conflict, zoals de minst bekende Balkanoorlog wordt genoemd, bleek het laatste in een lange reeks oorlogen in de jaren 90. Er volgde een decennium zonder veel grote incidenten in de Balkan, mede door inmenging van Europa. De Europese Unie begreep heel goed dat de Balkan meer nodig had dan een stapel vredesverdragen. Oorlogen gevoed door diepgeworteld nationalisme zijn niet alleen met een handtekening te sussen. Europa maakte van de Balkan een belangrijke diplomatieke missie.
De zo verdeelde Balkanlanden kregen door die uitgestoken hand van Europa een gemeenschappelijk doel: lid worden van de Europese Unie. In 2004 trad Slovenië als eerste voormalig Joegoslavisch land toe tot de Europese Unie en in 2013 volgde Kroatië dat voorbeeld. Servië, Montenegro, Macedonië en Albanië werden kandidaat-lid; voordat ze lid kunnen worden, zullen ze eerst aan de door Europa gestelde criteria moeten voldoen. Zo moeten alle kandidaat-leden zich maximaal inspannen voor een stabiele democratische rechtsstaat waarin de fundamentele vrijheden en mensenrechten worden gewaarborgd.
Daarnaast pakte de Europese Unie gevoelige twistpunten in de regio aan en stelde het eisen aan individuele kandidaat-lidstaten. Zo moest Servië oorlogsmisdadiger Ratko Mladić oppakken en uitleveren aan het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag voordat het toe zou mogen treden tot de Europese Unie. Aan die eis werd in 2011 voldaan en Mladić zal waarschijnlijk de rest van zijn leven achter tralies doorbrengen. Ook moet Servië, en dat is een heikel punt, de relatie met Kosovo normaliseren. Kosovo heeft, net als Bosnië en Herzegovina, nog niet de status van kandidaat-lid; als potentiële leden zijn ze politiek en economisch nog niet stabiel genoeg om kandidaat-lid te kunnen worden, maar hebben wel de belofte dat dit in de toekomst kan veranderen. Door de teugels strak te houden, wist Europa de Balkan in relatief korte tijd te stabiliseren. Het EU-lidmaatschap diende als aas, de toetredingscriteria als hengel.
Valse hoop
Toch beginnen de Balkanstaten te morren. De toetredingsonderhandelingen duren lang en Europa wankelt door de vluchtelingencrisis, de Brexit en de expansieretoriek van Rusland. De lidstaten in spe zijn het wachten zat, beginnen de hoop te verliezen dat ze daadwerkelijk lid zullen worden en vragen zich af of de Europese Unie überhaupt wel een stabiele samenwerking zal blijven. Het donkere gat dat hierdoor ontstaat is een prooi voor nationalisten, zegt Vessela Tsjerneva op 28 april tegen NRC Handelsblad. De Bulgaarse is verbonden aan de denktank European Council on Foreign Relations. ‘Ruim 140.000 doden vielen er tijdens de Joegoslavische oorlogen in de jaren negentig. De naoorlogse generatie klampte zich vast aan de belofte dat ze ooit deel zou uitmaken van de Europese Unie. Maar inmiddels weten jongeren dat dit valse hoop is’, spreekt ze haar zorgen uit.
Varrezat e Dëshmorëve: de grafheuvel waar de rebellen liggen begraven die omkwamen in Kumanovo op 9 en 10 mei 2015.
En inderdaad, de onrust in het noorden van Macedonië is de afgelopen jaren weer toegenomen. De bewijsstukken daarvan liggen op Varrezat e Dëshmorëve, de Martelarenbegraafplaats in het Kosovaarse Priština. Op die grafheuvel liggen de lichamen begraven van rebellen die op 9 en 10 mei 2015 de confrontatie zochten met de politie in Kumanovo, met 22 doden tot gevolg. De zwaarste gevechten in Macedonië sinds het Verdrag van Ohrid in 2001 zijn geen op zichzelf staand incident. De afgelopen maanden is de Balkan het toneel geweest van verschillende gewapende uitbarstingen en diplomatieke rellen. Zo vielen er honderd gewonden bij de bestorming van het parlement in Macedonië omdat een etnische Albanees tot voorzitter was gekozen; ruzieden Servië en Kosovo over een trein van Belgrado naar Mitrovica; steggelden Bosniërs en Serviërs over een omstreden feestdag; en werd voormalig Kosovaars premier Ramush Haradinaj in Frankrijk opgepakt nadat Servië een internationaal arrestatiebevel had uitgevaardigd vanwege zijn vermeende rol in de Kosovo-oorlog.
Europa zal er nog een behoorlijke kluif aan krijgen om de gemoederen in de Balkan weer tot bedaren te brengen. De Europese hulp, die in eerste instantie als een zegen werd ontvangen, lijkt de regio nu juist aan het wankelen te brengen. En daar zit niemand op te wachten, Europa in de laatste plaats.