Dit artikel verscheen eerder op geografie.nl en in het magazine Geografie (september 2017).
In 1990 maakte Transnistrië zich los van Moldavië. De afscheiding werd door geen enkel land erkend. Sindsdien leidt Transnistrië een twijfelachtig bestaan. Voor de bevolking is onafhankelijkheid inmiddels meer een illusie dan een reëel perspectief. Maar de schimmige status heeft ook voordelen.
Het klinkt ver weg, Transnistrië, maar nee. Op nog geen anderhalf uur rijden van de Europese Unie doemt Tiraspol op, de hoofdstad van Transnistrië. In de ogen van de internationale gemeenschap behoort het gebied nog altijd tot Moldavië, maar in de praktijk ligt de situatie anders. Moldavië heeft al sinds het einde van de burgeroorlog in 1992 niets meer te zeggen in deze regio. Zo heeft Transnistrië een eigen regering, en de wegen naar Moldavië worden onderbroken door streng bewaakte grensposten. Behalve door de fysieke scheiding – de grens wordt grotendeels gevormd door rivier de Dnjestr – verschillen Moldavië en Transnistrië ook in cultureel opzicht sterk van elkaar. Zo gebruikt de eerste het Latijnse schrift, en de tweede het Cyrillische.
Niet erkend
Transnistrië is een zelfverklaard staatje dat tussen Moldavië en Oekraïne ligt ingeklemd. In 1990 scheidde het zich af van Moldavië. De nieuwe status van Transnistrië werd door de internationale gemeenschap niet erkend. In 1992 greep Moldavië in en viel Transnistrië binnen. Er volgde een korte burgeroorlog die Transnistrië met hulp van het Veertiende Russische Leger won. Sindsdien heerst er een wapenstilstand, die wordt gehandhaafd door Russische troepen.
De status van Transnistrië brengt Europa in een lastig parket. Hoewel de huidige Moldavische president Igor Dodon een Russische koers lijkt te varen, heeft het land zich de afgelopen jaren gericht op toetreding tot de Europese Unie. Maar het kreeg Transnistrië daarin niet mee. Daarnaast heeft de criminaliteit er vrij spel. Transnistrië vormt inmiddels een belangrijke uitvalsbasis voor Europese drugssmokkel, wapenhandel en vrouwenhandel. De afzetmarkt ligt ook in Nederland en de rest van Europa.
Transnistrisch paspoort
Transnistrië richt het vizier op Rusland. Het is zowel cultureel als economisch sterk verbonden met de voormalig moederstaat van de Sovjet-Unie. De bevolking bestaat echter niet alleen uit etnische Russen. Zij vormen ongeveer een derde van de bevolking, net als de Moldaviërs en Oekraïners. Veel bewoners hebben naast een Transnistrisch paspoort (dat internationaal niet wordt erkend) een Moldavisch paspoort. ‘Bewoners kunnen relatief gemakkelijk de grens oversteken’, zegt Fleur de Weerd, Oost-Europadeskundige, journalist en historica. ‘Veel Transnistriërs hebben werk aan de andere kant van de Dnjestr, in Moldavië.’
Een Moldavisch paspoort biedt voordelen. Zo is het aanvragen van een Roemeens EU-paspoort relatief eenvoudig voor burgers met de Moldavische nationaliteit. De Roemeense regering zegt dat ze in de eerste twee jaar na de EU-toetreding in 2007 al 800.000 Roemeense paspoortaanvragen van Moldaviërs ontving. Daarbij zaten ook aanvragen uit Transnistrië. Tegelijkertijd verstrekt ook Rusland paspoorten aan Transnistriërs. Deze uitgestoken hand wordt door etnische Russen en Oekraïners vaak gegrepen om toegang te krijgen tot Russische universiteiten, die beter staan aangeschreven dan Moldavische.
De onduidelijke status en het makkelijk verkrijgen van meerdere paspoorten leiden tot vreemde situaties. Sommige Transnistriërs bezitten maar liefst vijf paspoorten: het Roemeense, Moldavische, Oekraïense, Russische en Transnistrische. Reizen naar de Europese Unie én Rusland is dus relatief eenvoudig voor mensen die wonen in een land dat niet bestaat.
Internationale controle
Transnistrië heeft Rusland meerdere malen om erkenning gevraagd. De recentste poging dateert van 2014, toen de Krim door Rusland werd geannexeerd. ‘Je merkt dat het bevroren conflict een grotere lading kreeg gedurende de inname van de Krim door Rusland’, vertelt De Weerd. ‘Het streven naar een eigen staat wordt breed gedragen door de bevolking.’ Tot internationale erkenning heeft het nog niet geleid. Alleen enkele andere, deels erkende staten zoals Zuid-Ossetië en Abchazië erkennen het staatje als onafhankelijk land. Transnistrië is daardoor niet aangesloten bij internationale organisaties, en internationale verdragen zijn er ongeldig. Reizigers kunnen daarvan hinder ondervinden. Consulaire bijstand is niet mogelijk; er zijn geen ambassades gevestigd.
Nog verontrustender is dat Transnistrië momenteel veel weg heeft van een black hole. Criminaliteit heeft er vrij spel. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) deed in 2005 onderzoek naar criminele activiteiten en vond aanwijzingen, maar geen hard bewijs. Het typeert de Transnistrische problematiek: niemand weet wat er exact gebeurt, maar de huidige omstandigheden zijn een kweekbodem voor criminele activiteiten als drugssmokkel en vrouwenhandel. Aangezien een onbekend aantal Transnistriërs beschikt over meerdere paspoorten, vormt Transnistrië een ideale uitvalsbasis voor smokkelroutes tussen Europa en Rusland. Terwijl niemand daar zicht op heeft.
Dubbelrol bedrijven
De louche praktijken beperken zich niet tot criminaliteit van ondergrondse, illegale organisaties. Ook erkende bedrijven die staan ingeschreven bij de Moldavische Kamer van Koophandel, maken zich schuldig aan georganiseerde misdaad. Neem Elektromash, aan de rand van Tiraspol. Officieel produceert dit bedrijf motoren, maar er zouden ook op grote schaal machinegeweren, raketwerpers en mortiergranaten worden gemaakt, die per vrachtwagen hun weg naar Europa en Rusland vinden. Voorinternationale organisaties als Interpol is het lastig grip te krijgen op de criminele activiteiten. De regering van Transnisrië verschuilt zich achter de obscure status van haar land en verwelkomt waarnemers op Noord-Koreaanse manier: zij bepaalt wat zichtbaar is en wat niet.
Een ander voorbeeld is Sheriff, het grootste bedrijf van Transnistrië en op zo ongeveer alle markten actief. Het concern bezit tankstations, supermarkten, een bouwbedrijf, een eigen telecombedrijf en een televisiestation. Daarnaast heeft het een eigen voetbalclub die merkwaardig genoeg zonder problemen actief is in de Moldavische voetbalcompetitie. Sheriff financiert het criminele circuit in Transnistrië en maakt zich schuldig aan witwaspraktijken. De lijn van Sheriff naar de Transnistrische politiek is onmiskenbaar. Het bedrijf onderhoudt stevige banden met voormalig president Igor Smirnov, die Sheriff diverse monopolies verleende. Daarnaast kreeg Sheriff korting op invoerbelastingen van de Transnistrische douane. Hoofd van de douane was Vladimir Smirnov. Jawel, de zoon van Igor.
‘De lijn van Sheriff naar de Transnistrische politiek is onmiskenbaar. Het bedrijf onderhoudt stevige banden met voormalig president Igor Smirnov, die Sheriff diverse monopolies verleende.’
Sheriff profiteert van een ondernemersklimaat met oneerlijke spelregels. Een instantie die erop toeziet dat ondernemingen geen monopoliepositie verwerven, zoals de Autoriteit Consument en Markt (voorheen Mededingingsautoriteit) dat in Nederland doet, ontbreekt. Sheriff kan zich dus misdragen zonder dat het een strobreed in de weg wordt gelegd.
Geen bestaansrecht
Veel perspectief op een goede toekomst is er niet in Transnistrië. ‘Het is er vooral heel saai en er liggen weinig kansen. Iedereen met enige ambitie in zijn lijf wil vertrekken’, aldus De Weerd. Jongeren groeien op in een land dat geen land is. Ze kunnen weinig anders doen dan uit Transnistrië weggaan of zich inlaten met criminele activiteiten om een redelijk inkomen te verwerven.
De staatsinkomsten bestaan voor 75% uit donaties, voornamelijk uit Rusland. Ook zijn er nog steeds ruim 1500 soldaten van het Veertiende Russische leger aanwezig. De in december afgetreden Moldavische president Nicolae Timofti noemde ze ‘bezetters’. De Russen spreken van een ‘vredesmacht’. De Transnistrische regering weet dat ze geen bestaansrecht heeft zonder de Russische steun. Internationale erkenning zou daar niets aan veranderen. De vraag is zelfs of die meer oplevert dan de huidige niet-erkende status.
Er zijn weinig aanwijzingen dat de situatie in Transnistrië snel gaat wijzigen. De huidige president van het zelfverklaarde staatje, Vadim Krasnoselski, spreekt echter hoopgevend over de toekomst. Hij vindt het welzijn van de bevolking en het creëren van een democratische rechtsstaat belangrijker dan internationale erkenning. Mooie woorden, maar wat koop je ervoor? Krasnoselski dankt zijn positie aan bemoeienis van het Kremlin en heeft de openlijke steun van Poetin. Dat internationale erkenning lager op de agenda staat, is niet vreemd. Transnistrië is inmiddels gewend aan de status-quo. Hoewel het hart nog steeds om Rusland schreeuwt, heeft het hoofd de situatie geaccepteerd. En die heeft best voordelen.