Dit artikel verscheen eerder op DEGEOGRAAF.com.
Na een decennium vol oorlogen kwam de Balkan na de eeuwwisseling terecht in relatief rustig vaarwater. De afgelopen maanden steken onderhuidse spanningen echter weer de kop op, maar waarom? In dit drieluik wordt de etnische lappendeken van Europa onder de loep genomen. Europa is belangrijk voor de Balkan, maar de Balkan is misschien wel net zo belangrijk voor Europa. Dit eerste deel gaat in op de recente politieke geschiedenis van de Balkan en de relaties met grootmachten.
Xhorxh Bush
Midden op de kruising van Xhorxh Bush (George Bushstraat) en Bulevardi Bill Klinton (Bill Clintonboulevard) parkeert een Mini Cooper zijn voorbumper tegen de deur van een afslaand Volkswagenbusje. Terwijl het toch al hectische verkeer de wagens aan alle mogelijke kanten passeert, handelen de twee chauffeurs rustig de schade af op de plek waar ze zojuist zijn gestrand.
Misschien was het de goden verzoeken om de kruisende wegen te vernoemen naar twee politieke tegenspelers, maar in de Kosovaarse hoofdstad Priština kan het. Daar heeft men het niet over Republikeinen of Democraten, maar over twee Amerikaanse wereldleiders die, door hun onvoorwaardelijke steun aan Kosovo in de onafhankelijkheidsoorlog tegen Servië eind jaren negentig, een sterrenstatus genieten in Europa’s jongste land.
Daarmee is Kosovo misschien wel de enige staat ter wereld met een overwegend islamitische bevolking die de afgelopen jaren in Amerika een trouwe bondgenoot heeft gevonden. Maar wat zien de Verenigde Staten in een straatarm land dat vier keer zo klein is als Nederland? Niet zo veel. Het is de blaffende buurman van Kosovo die de sympathie van de Amerika voor Kosovo heeft doen groeien en Amerika noodzaakte zijn geopolitieke code te verdedigen.
Kosovo streeft er immers naar volledig onafhankelijk te worden van Servië, dat in Rusland zijn belangrijkste bondgenoot kent en daardoor bijna automatisch een vijand is van Amerika. Pogingen van Kosovo om na de oorlog een eigen staat te stichten werden door Clinton en later door Bush openlijk gesteund, tot vreugde van de grotendeels etnisch Albanese bevolking van Kosovo. De Balkan werd indirect een speelbal van wereldmachten.
De botsing op de kruising Xhorxh Bush en Bulevardi Bill Klinton in Priština.
Dayton
Met politieke inmengingen van buitenaf was de Balkan op dat moment al bekend. In december 1995 werd onder leiding van Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië, Rusland en de Verenigde Staten het Verdrag van Dayton getekend. Het akkoord maakte een einde aan de oorlog in Bosnië, maar de spanningen bleven.
Bosnië werd grofweg opgedeeld in twee entiteiten, waarbij de Federatie van Bosnië en Herzegovina 51 procent van het land kreeg toebedeeld en de Servische Republiek, niet te verwarren met het land, de overige 49 procent.
De Koude Oorlog
En zo werd geopolitiek in de Balkan weer belangrijk. De rol van geopolitiek op het wereldtoneel werd in 2015 verklaard door de Duitse politicus Joschka Fischer en Europadeskundige Mathieu Segers in de Volkskrant en BNR Lunchtime. Segers gaf aan dat de wereld na de Koude Oorlog onvoorspelbaarder is geworden. Het einde van de Koude Oorlog veranderde de machtsverhoudingen. Hoe dat de Europese kaarten zal schudden, heeft Europa volgens Fischer in eigen hand. ‘De terugkeer van de geopolitiek houdt in dat de fundamentele keuze waar Europa in de 21ste eeuw mee te maken krijgt die tussen zelfbeschikking en externe dominantie zal zijn,’ gaf Fischer in november 2015 aan in de Volkskrant.
Datzelfde Europa droeg eraan bij dat de Balkanstaten de spanningen wisten te onderdrukken na de onrustige jaren negentig. Servië, dat zichzelf beschouwt als de moederstaat van voormalig Joegoslavië, werd door ingrijpen van de NAVO beschouwd als verliezer van de oorlogen en verzwakte doordat het zijn territorium steeds verder zag afnemen. De invloed van Rusland in de regio werd kleiner. Veel van de jonge Balkanlanden die zich hadden losgemaakt van Joegoslavië richtten zich op lidmaatschap van de Europese Unie. En juist die troef laat de neuzen van de Balkanlanden voorlopig dezelfde kant op wijzen. Voorlopig.